Ám ảnh ung thư ở Việt Nam
·Trong vài năm gần đây, báo mạng ở Việt Nam (bao gồm tất cả các trang lề phải, lề trái, fanpage…) dày đặc những bài tổng hợp nói về nguy cơ bị ung thư và những cách phòng chống bệnh ung thư. Việc phát hiện bệnh ung thư ở nghệ sĩ này hay nghệ sĩ nọ….càng làm tăng lên nỗi sợ hãi. Và truyền thông ở Việt Nam đang chạy theo xu hướng khai thác sự sợ hãi của công chúng.
Ung thư gõ cửa nhà nghèo lẫn nhà giàu
Sau kỳ nghỉ lễ, tôi theo một người chị vào bệnh viện (BV) Ung Bướu thành phố Hồ Chí Minh (TP HCM). Chị có lịch xạ trị ở đây sau ca phẫu thuật cắt bỏ khối u.
Khu xạ trị gia tốc ở BV Ung Bướu TP HCM được đưa vào hoạt động tháng 4/2005 với vốn đầu tư gần 100 triệu đồng với hai máy xạ trị gia tốc kể ra cũng là mới so với các máy xạ trị ở trong khuôn viên cũ của bệnh viện.
Căn phòng xạ trị nằm dưới tầng hầm, có phòng ngồi chờ tươm tất, sạch sẽ với quạt máy, ti vi màn hình LCD. Tôi nhìn thấy nhiều phụ nữ lứa tuổi U40 – 50 – 60 – 70 và thuộc các tầng lớp khác nhau qua cách họ ăn mặc. Có phụ nữ xuề xòa mặc đồ bộ, chân đi dép…thì cũng có phụ nữ xăm chân mày, trang điểm nhẹ với áo choàng và váy chống nắng, mùi nước hoa thoang thoảng. Căn bệnh này không chừa ai.
Trong khi những người phụ nữ xuề xoà giản dị hồn nhiên kể lể về tiến trình chữa trị của mình để mong học hỏi nhau điều gì đó thì chị của tôi (và những người phụ nữ sang trọng khác) ngồi yên lặng, mặt căng thẳng hoặc lo âu.
Chị cấm không cho tôi kể với ai về căn bệnh của mình, thậm chí không được nói về căn bệnh đó ngay cả với chị. Chị muốn quên đi, muốn mau mau thoát ra khỏi bệnh viện để trở lại cuộc sống bình thường.
Trước khi theo chị của mình vào BV, tôi đã từng đem phim chụp CT Scan của một ngưởi bạn cho một vị bác sĩ rất giỏi ở đây xem. Tôi không quên vẻ mặt cáu kỉnh và xanh xám của anh tại phòng chờ khám bệnh của BV hôm đó. Có một khối u trong tuỷ của anh và nó cần được mổ càng sớm càng tốt, nhưng các bác sĩ tiên liệu nếu lên bàn mổ thì khả năng sống của anh chỉ có 50%. Là một người khôn ngoan nhiều trải nghiệm mà khi bác sĩ bảo anh kết quả mổ có thể chỉ đạt 50/50, anh hỏi tôi: “Họ nói thế có nghĩa gì?”. “Là có thể ca mổ sẽ không thành công, một sống một chết”. Thế là anh ôm hồ sơ về, quyết định kiếm thuốc nam uống.
Trong cơn tuyệt vọng không tin vào sự kiểm soát thực phẩm của chính quyền, mạnh ai nấy tìm kiếm nguồn cung thực phẩm cho riêng mình.
Vài tháng cất công đi bốc thuốc tận phía bắc, mỗi ngày anh đều tuân thủ đúng thời gian uống thuốc và chế biến đúng kiểu thầy dặn dù không dễ tí nào. Anh gặp tôi sau đó với vẻ lạc quan: theo lời thầy bắt mạch thì khối u trong tuỵ có vẻ ngày càng nhỏ đi….Thế nhưng, không lâu sau đó anh bị ngất đột ngột và đã phải nhập viện để mổ cấp cứu. May mà ca mổ thành công, và anh lại hỏi tôi về quá trình hoá trị, với một thái độ chấp nhận khác hẳn trước.
Đau nhất là một ông anh họ tôi thương mến: khi phát hiện bị ung thư phổi anh đã trốn tất cả mọi người và quyết định…không chữa trị. Nhưng rồi khi bị khối u hành hạ, anh đã lên đường sang Mỹ. Hơn một năm sau, tôi gặp lại anh với thần sắc tốt hơn, nhưng anh vẫn không thể bỏ được thuốc lá… dù đã điều chỉnh lại nhiều thói quen trong cuộc sống!
Cũng đầu năm nay, tôi đi dự đám tang một đồng nghiệp mất vì ung thư di căn lần thứ 3. Phát hiện bị ung thư cách nay 16 năm, chị chỉ cầu mong được sống để nuôi con khôn lớn. Và với quyết tâm đó, chị đã vượt qua 3 lần điều trị (lần đầu và 02 lần di căn) và chỉ buông tay lần thứ 4. Nhưng không ít người bị bệnh giống chị đã ra đi sau một vài tháng, bởi cùng một loại bệnh, cùng một giai đoạn bệnh, cùng một cách điều trị, diễn tiến bệnh ung thư trên mỗi người là hoàn toàn khác nhau. Thế nhưng, có một cái chung là người nghèo bị bệnh ung thư thường mất nhanh hơn do không đủ tiền theo đuổi quá trình chữa trị hoặc không đủ tiền ăn uống đầy đủ.
Đã hơn 10 năm nay, tôi ra vô Bệnh viện Ung Bướu TP HCM không biết bao nhiêu lần. Trong tất cả những lần đến đây, tôi đều ngồi ở ghế… chờ (chờ một người thân, chờ một người bạn), nhưng dù tôi không nếm trải sự đau đớn hay hoảng loạn của bệnh nhân, tôi lại có nỗi sợ khác ám ảnh: không biết với liệu trình này, cách chữa trị này… người thân hay bạn của mình có vượt qua được hay không? Làm sao giúp họ thoát khỏi căn bệnh này? Làm sao chia xẻ với họ nỗi đau (thể xác lẫn tinh thần) trong quá trình chữa trị?
Mỗi liệu trình chữa trị bệnh ung thư thường kéo dài ít nhất 6 tháng đến một năm với nhiều tác dụng phụ. Khi chữa xong, bệnh nhân phải quay trở lại BV để kiểm tra mỗi ba tháng hoặc 6 tháng trong vòng 05 năm với nỗi hồi hộp bệnh quay trở lại. Vì thế, kết quả chẩn đoán “bệnh ung thư” của các bác sĩ thường đem lại nỗi tuyệt vọng cho bệnh nhân và gia đình họ. Kết quả đó không còn là chẩn đoán thông thường mà trở thành sự phán quyết, chẳng khác gì “án tử” treo trên đầu! Nhất là khi các bệnh nhân chữa trị bệnh ung thư ở đây không nhận được bất kỳ sự tư vấn tâm lý miễn phí nào như ở Singapore.
Có ai đó nói với tôi rằng bệnh ung thư ở Việt Nam giờ cũng giống như bệnh cảm cúm nhưng không có thuốc chích ngừa. Quả là như vậy. Ngoảnh đi ngoảnh lại nhà nào cũng có người bị bệnh, thật kinh khủng, vì chả biết bao giờ căn bệnh này “ghé thăm” mình nữa?
'Sẽ chết như nhau'
Chứng kiến những cái chết trẻ vì ung thư, đọc những câu chuyện chia sẻ về căn bệnh này ngày càng nhiều, cho dù gia đình chưa ai mắc bệnh thì vô hình chung, nỗi sợ hãi ung thư đã lan toả trong cộng đồng. Trên cộng đồng mạng facebook hiện nay, không ít người thường xuyên chia sẻ những bài thuốc chữa ung thư hoặc cảnh báo những loại thực phẩm độc hại có thể gây ung thư. Thông tin này nhiều khi không có nguồn rõ ràng mà chỉ là bài viết tổng hợp, thế nhưng không ít người tin theo và lại tiếp tục nhấn nút “share”. (Chưa có y học chứng cứ)
Chung quanh tôi, có những gia đình hoàn toàn không sử dụng bất kỳ một loại bột nêm hay gia vị chế biến sẵn nào, mà chỉ dùng thuần muối hay nước mắm chế biến thủ công biết rõ nguồn gốc. Họ hạn chế ra ngoài ăn uống mà tự chế biến ở nhà. Không chỉ người lớn tuổi mới sợ, có cả những người trẻ tự đun nước uống mang theo đi làm và từ chối uống các loại thức uống đựng trong những chai lọ bằng nhựa dù được mời, đến mức cực đoan vậy đó!
Một anh bạn của tôi cả chục năm nay đã mua đất làm trang trại ở một vùng biển miền Trung và sống hẳn ngoài đó, căn nhà to ở Sài Gòn thì cho thuê. Vợ chồng anh tự trồng rau, tự làm nước mắm, bánh mì, giò chả, xúc xích ….Lúc trước biển chưa nhiễm độc, anh chị hay phơi cá biển tươi rồi đóng bao hút chân không gửi biếu bạn bè ở Sài Gòn. Bây giờ ở gần biển mà không dám mua cá biển, anh chị nuôi thêm gà, bò….để khi cần có thịt tươi đãi bạn. Anh sống như một nông dân chính hiệu mà lại rất tự hào vì tự mình kiểm soát được chất lượng thực phẩm.
Người nghèo bị bệnh ung thư thường mất nhanh hơn người giàu do không đủ tiền theo đuổi quá trình chữa trị hoặc không đủ tiền ăn uống đầy đủ.
Trong cơn tuyệt vọng không tin vào sự kiểm soát thực phẩm của chính quyền, mạnh ai nấy tìm kiếm nguồn cung thực phẩm cho riêng mình nếu không có đất “tự cung tự cấp” giống như anh bạn tôi. Những cửa hàng thực phẩm sạch, thực phẩm hữu cơ, những loại thực phẩm chế biến thủ công tại nhà… bỗng nhiên nở rộ và có lượng khách riêng của mình. Dĩ nhiên, giá không rẻ.
Mặt khác, chưa bao giờ thấy thức ăn nước uống bày bán trên đường phố nhiều như bây giờ. Không kể quán ăn nhà hàng có bảng hiệu đàng hoàng, con đường nào cũng đầy hàng quán rong: bán trên xe đẩy dạng “to go” hoặc bán trên lề đường với vài cái ghế nhỏ ăn tại chỗ. Lạ một chỗ trên mạng ai cũng lo sợ thực phẩm bẩn nhưng ra đường thấy chỗ nào cũng có người xì xụp ăn uống, bất kể chỗ bán bên cống rãnh. Nạn bạ đâu cũng ăn cũng uống đã biến những con phố vốn sạch đẹp trước kia trở thành nhếch nhác với nước thải, rác rến đọng quanh các hố ga…Và mỗi khi trời mưa thì do rác đã ngập cống, nước không thoát được gây ngập ngụa hôi thối thì có gì đâu mà lạ?
Thực phẩm bẩn có thể tự mình tránh, tự mình kiểm soát, nhưng môi trường bẩn thì bất lực rồi. Thống kê từ các chuyên gia chữa trị ung thư cho thấy 40% các ca mắc ung thư có nguyên nhân từ môi trường ô nhiễm. Giờ dân Sài Gòn ra đường đeo khẩu trang, bịt kín mặt mũi như dân Ả Rập đi trong sa mạc, ngay cả đàn ông. Khói bụi, tiếng ồn, kẹt xe bất kể giờ giấc, nước ngập khi trời mưa… đã biến Sài Gòn xinh đẹp ngày nào trở thành nơi chứa đầy nguy cơ “ung thư”.
Và dù sống kỹ càng đến mức cực đoan hay sống buông thả - ăn uống vô tội vạ - bất kể ngày mai thì rồi chúng ta cũng sẽ chết như nhau thôi: nếu không bị mắc bệnh ung thư thì cũng chứng kiến người thân, bạn bè mình ra đi vì bệnh ung thư.
Bài viết thể văn phong và quan điểm riêng của tác giả, là giáo viên từ thành phố Hồ Chí Minh.
Ung thư chính là một phần của tiến hóa?
Các tế bào càng dễ phân chia, khả năng nó là tế bào ung thư càng cao.
Liệu chúng ta có thể chiến thắng trong cuộc chiến chống ung thư?
Các số liệu mới nhất cho thấy khả năng chiến thắng ung thư còn rất xa vời. Ở Hoa Kỳ, nguy cơ mắc bệnh ung thư ở đàn ông là 42% và 38% ở phụ nữ, theo Cộng đồng Ung bướu Hoa Kỳ.
Ở Anh, tình hình còn tệ hơn. Theo tổ chức Nghiên cứu Bệnh Ung bướu Anh Quốc, 54% đàn ông và 48% phụ nữ sẽ bị ung thư vào lúc nào đó trong đời.
Số lượng các ca mắc bệnh vẫn đang trên đà tăng lên. Tính đến năm 2015, có 2,5 triệu người ở Anh sống với căn bệnh này, theo Tổ chức Hỗ trợ Bệnh nhân Ung bướu Macmillan. Số ca bệnh tăng 3% mỗi năm, hay nói cách khác cứ 5 năm sẽ có thêm 400.000 ca mắc bệnh mới.
Các con số như trên cho thấy bệnh ung thư không chỉ cực kỳ phổ biến, mà còn ngày càng lan rộng hơn. Nhưng tại sao lại có thêm nhiều người bị căn bệnh này đến thế?
Để có câu trả lời, ta cần phải hiểu ung thư là một sản phẩm phái sinh không may trên con đường tiến hoá. Một loài phát triển như con người dễ bị ung thư bởi vì con người là cộng đồng rất lớn và phức tạp.
Nhưng mặc dù chính quá trình tiến hoá gây ra ung thư, thì cũng chính các ý niệm về tiến hoá giờ đây đang dẫn đường đến những phương pháp điều trị tiên phong có thể chống lại ung thư để bảo vệ sức khoẻ chúng ta.
Sinh sôi nảy nở dữ dội
Để hiểu cách ung thư tồn tại ra sao, chúng ta cần quay lại tiến trình cơ bản xảy ra trong cơ thể con người: phân chia tế bào.
Mỗi chúng ta đều bắt đầu sự sống khi trứng và tinh trùng gặp nhau và thụ tinh. Trong vòng vài ngày, trứng và tinh trùng đó phát triển thành một khối cầu có chứa vài trăm tế bào.
Chúng ta phát triển thành người lớn hoàn chỉnh sau 18 năm. Lúc này các tế bào đã phân chia quá nhiều lần đến nỗi các nhà khoa học không thể chắc chắn có bao nhiêu tế bào trong cơ thể người.
Sự phân bào trong cơ thể con người được điều khiển rất nghiêm ngặt. Ví dụ như khi lần đầu tiên cơ thể bạn phát triển bàn tay, một số tế bào sẽ “tự huỷ” - gọi là quá trình chết rụng tế bào - để phân chia ra khoảng trống giữa các ngón tay.
Ung thư cũng là quá trình phân chia tế bào, nhưng với một điểm khác biệt quan trọng. Một tế bào ung thư phá vỡ tất cả các quy luật phân chia tế bào được điều khiển mà các tế bào khác tuân thủ.
“Cứ như thể chúng là sinh vật khác vậy,” nhà nghiên cứu sinh học tiến hoá Timothy Weil từ Đại học Cambridge ở Anh nói. “Tế bào càng phân chia và lấy chất dinh dưỡng càng nhanh hơn các tế bào xung quanh, thì nó càng có khả năng là tế bào ung thư, và nó càng có cơ hội sống sót và phát triển mạnh hơn.”
Sự phân chia tế bào khoẻ mạnh luôn có kiểm soát và chừng mực, nhưng sự phân bào của tế bào ung thư cực kỳ dữ dội và sinh sôi nảy nở mất kiểm soát.
“Các tế bào người lớn luôn được kiểm soát nghiêm ngặt, Weil nói. “Về căn bản thì ung thư là các tế bào đó trở nên không thể kiểm soát được.”
Ung thư chỉ có thể phát triển theo kiểu mất kiểm soát này nếu một trong số các gene dùng để ngăn chặn sự phát triển tế bào bất thường, như gene p53, bị biến dị trong tế bào ung thư.
Tuy nhiên, cơ thể chúng ta khá hữu hiệu trong việc phát hiện ra các đột biến. Có các hệ thống sinh học bên trong cơ thể con người sẽ xuất hiện để huỷ diệt hầu hết tế bào đột biến trước khi chúng có thể gây nguy hiểm.
Chúng ta có rất nhiều gene “điều chỉnh”, là thứ sẽ gửi đi chỉ dẫn nhằm tiêu diệt bất cứ tế bào lỗi nào.
“Đã có hàng triệu năm tiến hoá cho tiến trình này,” Charles Swanton từ Học viện Francis Crick ở Anh cho biết. “Hệ thống này khá tốt nhưng chưa hoàn hảo.”
Nguy cơ đến từ một số rất ít các tế bào bị lỗi nhưng không được sửa chữa.
Qua thời gian, một trong những tế bào đó phát triển và phân chia thành hàng ngàn, sau đó thành hàng chục ngàn tế bào ung thư. Cuối cùng có lẽ phải có đến hàng tỷ tế bào ung thư trong một khối u.
Điều này gây ra một vấn đề thực sự thách thức.
Một khi tế bào bị lỗi ban đầu được phân chia và nảy nở thành khối u, người đó sẽ mắc bệnh ung thư cho đến khi tất cả các tế bào ung thư bị xoá sổ khỏi cơ thể.
Nếu chỉ một vài tế bào ung thư sống sót, chúng sẽ lại tiếp tục phân chia và phát triển thành khối u trở lại.
Liên tục đột biến mới
Các tế bào ung thư không giống nhau, thậm chí là rất khác. Bất cứ khi nào một tế bào ung thư phân chia, nó cũng có tiềm ẩn khả năng tiếp tục có thêm đột biến mới tác động vào sự phát triển của nó. Hay nói cách khác, tế bào ung thư cũng tiến hoá.
Khi tế bào trong một khối u tiến hoá, nó trở nên đa dạng về gene hơn bao giờ hết. Và sau đó quá trình tiến hoá sẽ phải làm việc để tìm ra đâu là tế bào ung thư nguy hiểm nhất.
Sự đa dạng về gene là “là gia vị của cuộc sống, là nền tảng của các chọn lọc tự nhiên”, Swanton nói. Ý của ông nhắc tới thuyết tiến hoá bằng chọn lọc tự nhiên của Charles Darwin, được nêu ra lần đầu tiên hồi năm 1859.
Cũng như các loài đơn lẻ, như con người, sư tử, ếch nhái hay thậm chí vi khuẩn, vốn đều phát triển đa dạng về gene theo thời gian, tế bào ung thư cũng như vậy.
“Các khối u không tiến hoá theo kiểu tuyến tính,” Swanton nói. “Chúng tiến hoá theo cách tiến hoá phân chia theo nhánh, có nghĩa là không có hai tế bào nào trong cùng khối u giống nhau.”
Hệ quả là, các tế bào bên trong khối u tiến hoá ngày càng nguy hiểm hơn. “Rõ ràng là chúng ta đang phải đối phó với rất nhiều nhánh tiến hoá tạo ra sự đa dạng và phù hợp, và cho phép các tế bào sống sót được điều trị và cuối cùng là đánh lừa các bác sĩ,” Swanton nói.
Sự thật là các khối u thường xuyên thay đổi cấu trúc gene, và đây là một trong các nguyên nhân khiến người ta khó lòng có thể “giết” được tế bào ung thư.
Đó là lý do mà Swanton và những nhà nghiên cứu khác trong lĩnh vực này theo đuổi cách tiếp cận tiến hoá để điều trị ung thư.
Swanton là chuyên gia về ung thư phổi, vừa là bác sĩ vừa là nhà nghiên cứu. Công trình của ông cho thấy điều mà ông hy vọng là có thể tạo ra cách điều trị hiệu quả, chính xác.
“Chặt” cây đột biến
Ta có thể coi tiến hoá trong khối u ung thư giống cái cây có nhiều nhánh. Ỡ thân cây là biến dị gốc đã kích thích tạo ra khối u: đột biến mà mọi tế bào ung thư trong khối u đều sở hữu.
Về mặt lý thuyết, liệu pháp điều trị tập trung vào loại đột biến nền tảng đó có thể huỷ diệt tất cả tế bào trong khối u.
Cách tiếp cận này đã được nhiều liệu pháp điều trị sử dụng. Ví dụ như một loại thuốc có tên liệu pháp EGFR tập trung vào ung thư phổi, và loại protein BRAF gây ức chế tấn công vào các gene lỗi có thể gây ra khối u ác tính.
Có một rắc rối là các liệu pháp không hoạt động tốt như chúng ta hy vọng. Thậm chí ngay cả trong các liệu pháp điều trị mục tiêu, tình trạng kháng thuốc thường xuyên xảy ra.
“Nó xảy ra vì một trong các tế bào trong các nhánh của khối u đã đột biến để có thể kháng thuốc, cho phép nó qua mặt liệu pháp điều trị,” Swanton nói.
Hay nói khác đi, một vài nhánh của cái cây ung thư đã tiến hoá theo cách khiến chúng ít bị tác động bởi liệu pháp tấn công vào đột biến nền tảng. Chúng có thể 'qua mặt' được liệu pháp đó.
Swanton và các đồng nghiệp đã nghiên cứu vấn đề để xem liệu họ có thể cho ra một liệu pháp có kết quả tốt hơn không.
Một khối u trung bình có thể chứa một ngàn tỷ tế bào ung thư. Một trong số các tế bào đó có thể phát triển theo cách khiến chúng miễn dịch với tấn công qua đột biến gốc ban đầu.
Nhưng liệu sẽ thế nào nếu liệu pháp điều trị nhắm vào hai đột biến nền tảng cùng lúc? Sẽ có ít hơn các tế bào có thể tiến hoá và miễn dịch với cả hai kiểu điều trị.
Swanton và đồng nghiệp của ông đào sâu vào các con số để tìm hiểu xem có bao nhiêu đột biến nền tảng trong cái “thân cây” mà họ phải nhắm vào đồng thời, để đảm bảo có thể huỷ diệt thành công tất cả các tế bào ung thư.
Số ba chính là con số kỳ diệu. Tính toán của họ cho thấy nếu nhắm vào ba biến dị gốc cùng lúc họ sẽ “chặt cả thân cây” và huỷ diệt tất cả các tế bào ung thư trong khối u.
Tuy nhiên, cách tiếp cận này không rẻ chút nào; việc này đòi hỏi nhà nghiên cứu phải tìm hiểu loại ung thư đặc thù trên cơ thể bệnh nhân đó để xác định đâu là các đột biến nền tảng của khối u, từ đó mới xác định được kết hợp các liệu pháp điều trị nào cùng lúc.
“Những gì chúng tôi đưa ra là một cách tiếp cận mà ta có thể sắp xếp các khối u và sản xuất ra một loại kháng nguyên tác động đến toàn cơ thể trên cơ sở từ bệnh nhân này đến bệnh nhân khác,” Swanton giải thích.
Nhà nghiên cứu ung thư trực tràng Alberto Bardelli từ Đại học Turin ở Italy, cũng sử dụng lý thuyết tiến hoá làm nguồn cảm hứng cho giải pháp tiềm năng điều trị ung thư để tránh nguy cơ kháng thuốc.
“Tôi rất thất vọng vì tất cả các khối u đều sẽ kháng thuốc,” ông nói trong công trình khoa học trước đây. Giờ Bardelli đã sử dụng chính yếu tố kháng thuốc để phát triển liệu pháp điều trị ung thư mới.
"Chiến tranh" trong nội bộ khối u
Ông bắt đầu đánh lừa các tế bào kháng thuốc phát triển, mà ông gọi là “nhân bản”. Bệnh nhân được sử dụng một liệu pháp điều trị bằng thuốc đặc thù và sau đó được theo dõi để xem khi nào một đợt “nhân bản” các tế bào ung thư lên và chiếm số đông trong khối u vì nó phát triển để kháng thuốc.
Sau đó Bardelli ngừng điều trị bằng thuốc. Việc này giảm đi áp lực phải tiến hoá cho phép quá trình nhân bản thành công. Không có áp lực, các loại khác của tế bào ung thư trong khối u bắt đầu có cơ hội nở rộ.
Chúng “chống lại” các tế bào nhân bản đang chiếm số đông. Hệ quả là, các tế bào ung thư bắt đầu tự đánh nhau.
Khi một vài loại tế bào nhân bản đã phát triển, đã đến lúc để tiếp tục dùng thuốc trở lại, vì các thể nhân bản mới chưa phát triển kịp kháng thuốc. Bardelli gọi đó là “cuộc chiến của các nhân bản”.
“Chúng tôi sử dụng các nhân bản tế bào để chống lại chính các bản sao, chúng tôi đợi tìm ra kẻ thắng, sau đó gỡ bỏ tác nhân kích thích là thuốc.
Kẻ thắng cuộc lúc này không thích nghi và bắt đầu biến mất, và sau đó những kẻ khác chiến thắng. Vì thế chúng tôi để khối u đánh nhau với chính nó.”
Tôi muốn sử dụng một phần các tế bào không bị thuốc tác động để chống lại các tế bào khác.”
Đến giờ thì chúng ta vẫn chưa biết liệu phương pháp này có tác dụng không. Nhóm nghiên cứu của ông sẽ bắt đầu thử nghiệm điều trị vào mùa hè 2016.
Cái gì gây ra ung thư?
Các tiếp cận về mặt tiến hoá cho thấy nhiều hứa hẹn, nhưng cùng lúc cũng rất quan trọng để hiểu có bao nhiêu tác nhân ban đầu khiến ung thư xuất hiện.
Vào năm 2013, một trong những nghiên cứu lớn nhất về gene đã có bước tiến quan trọng trong việc tìm hiểu vấn đề này. Các nhà nghiên cứu truy tìm trong gene bệnh nhân để tìm ra “dấu ấn” của hơn 30 đột biến ung thư phổ biến nhất.
Các dấu hiệu này cho thấy các biến đổi hoá học nhỏ lên DNA trong ung thư bao gồm ung thư phổi, da và buồng trứng.
Andrew Biankin, một bác sĩ phẫu thuật ở Đại học Glasgow ở Anh Quốc, là một trong những nhà nghiên cứu tham gia dự án này. Ông nói có thể quan sát được “sự xâm hại vào DNA”, là thứ cho thấy những dấu hiệu bị tổn thương.
“Với ung thư da như u ác tính, chúng tôi thấy có bằng chứng của việc bị tác động bởi tia cực tím (UV), ở ung thư phổi có thể thấy các dấu hiệu do thuốc lá gây ra,” Biankin giải thích.
“Chúng tôi có thể thấy dấu hiệu cho thấy những xâm hại này đã dẫn đến tình trạng mất khả năng sửa chữa DNA.”
Cùng với các dấu hiệu đó của ung thư, nhóm nghiên cứu có thể thấy các kiểu hình thành ung thư bất thường mà nguyên nhân vẫn chưa rõ do đâu. "Tới giờ, có rất nhiều nỗ lực để tìm ra nguyên nhân là gì,” ông nói.
Thách thức cơ bản với các nhà nghiên cứu như Biankin và Tổ chức Nghiên cứu Ung bướu Anh Quốc vốn tài trợ cho dự án là để hiểu chính xác nguyên nhân nào đã dẫn đến những những biến đổi về gene đó.
Quan trọng là phải hiểu được nguyên nhân gây ra ung thư và tìm cách điều trị mới, nhưng đồng thời người ta cũng phải tập trung vào tránh các nguyên nhân gây ra áp lực. Bởi vì giờ đây đã có những nguy cơ được biết đến là góp phần gây ra đột biến tế bào gây ung thư, như việc hút thuốc hay bị cháy nắng.
Otis Brawley, Giám đốc Y tế từ Hiệp hội Ung bướu Hoa Kỳ, cho biết tập trung vào vài nguy cơ có thể giúp tránh rất nhiều trường hợp tạo tế bào ung thư ban đầu. Ông trích dẫn hai số liệu gây sửng sốt: vào năm 1900 tỷ lệ chết vì ung thư ở Hoa Kỳ là 65/100.000 người, nhưng tỷ lệ này đã nhảy lên 210/100.000 người chỉ sau đó 90 năm.
“Nếu có gì mà đã tăng lên nhanh như vậy sau 90 năm, thì thứ đó chính là nguyên nhân gây bệnh,” Brawley cho biết. “Nếu bạn có thể loại bỏ nguyên nhân thì có thể giảm tỷ lệ ung thư.”
Ở Hoa Kỳ, tỷ lệ tử vong do bệnh ung thư đã giảm 25% trong hai thập niên qua. “Hơn một nửa tỷ lệ giảm là nhờ vào các hoạt động phòng ngừa ung thư,” Brawley nói.
Điều này cho thấy một vài loại ung thư chết người trước đây đã có thể phòng tránh được. Ví dụ như gần một phần ba số ca chết vì ung thư ở Hoa Kỳ liên quan đến hút thuốc lá. Điều này khiến thuốc lá “là nguyên nhân gây chết người có thể tránh được dễ nhất trên thế giới”, theo Tổ chức Nghiên cứu Ung bướu Anh Quốc.
Mặc dù rõ ràng có dấu hiệu tốt là tỷ lệ chết đã giảm, nhưng số lượng người bị chẩn đoán có ung thư lại đang trên đà gia tăng.
Một phần của sự gia tăng này là vì người ta đã chẩn đoán tốt hơn các ca bệnh ung thư, và vì thế có nhiều ca được xác định và tính vào. Điều này đúng với ung thư tuyến tiền liệt.
Nhưng một trong những nguyên nhân được nhắc đến nhiều hơn là sự gia tăng tuổi thọ ở con người.
Tính trung bình, con người hiện nay sống thọ hơn trước. “Nếu bạn sống đủ lâu, bạn sẽ mắc ung thư,” Biankin nói.
“Nếu chúng ta sống đến hơn 70 tuổi, thì ta phải chấp nhận mình sẽ bị một loại ung thư nào đó, chỉ là sớm hay muộn thôi,” Bardelli nhận định. Căn bệnh là không tránh khỏi vì các tế bào của cơ thể người không tiến hoá để duy trì ổn định ở các DNA chừng nào ta còn sống, ông nói.
Brawley thậm chí còn đi xa hơn, cho biết tất cả mọi người sau tuổi 40 đều sẽ xuất hiện một đột biến có thể gây ung thư vào thời điểm nào đó.
Tin này nghe có vẻ đáng báo động, nhưng may mắn thay cơ chế bảo vệ tự nhiên trong cơ thể vẫn có khả năng huỷ diệt các tế bào đột biến trước khi chúng phát triển thành một khối u hoàn chỉnh.
Mặc dù sự trỗi dậy của bệnh ung thư là hệ quả không thể tránh khỏi, nhưng các tiến trình tìm ra phương pháp chữa trị tốt hơn vẫn đang tiếp tục có các bước tiến dài.
Và việc nhìn lại cách sự sống vận hành để “chống lại tiến hoá bằng tiến hoá” có thể đưa ra những đột phá xa hơn.
“Cơ thể của chúng ta phải sử dụng các nguồn lực đã phát triển từ hàng triệu triệu năm trước,” Bardelli nói.
“Vẫn có hi vọng. Tôi không nghi ngờ gì về việc ta có thể đánh bại bệnh ung thư, không nghi ngờ gì hết,” ông nói.
“Đôi khi ta thất bại vì ta không xác định được đúng vấn đề. Đó không phải là lỗi của ai cả. Đó là cách khoa học vận hành.”
Bài tiếng Anh đã đăng trên BBC Earth
6 xét nghiệm tốt nhất xác định sớm mầm ung thư:
Thực tế cho thấy: 1/3 ung thư có thể phòng ngừa, 1/3 có thể chữa khỏi nhờ chẩn đoán sớm.
Ung thư là một căn bệnh cực nguy hiểm. Hiện nay, ở nước ta ước tính có 150000 trường hợp mới mắc và 75.000 người bị tử vong mỗi năm. Đây quả là con số đáng báo động.
Qua mỗi năm, bệnh nhân ung thư ngày càng nhiều, không phân biệt tuổi tác và luôn phát hiện vào giai đoạn đã muộn. Do đó, việc phát hiện và điều trị sớm luôn cần được mọi người đề cao tự giác. PGS TS Nguyễn Nghiêm Luật, Bệnh viện Đa khoa Medlatec, cho biết: "Một số loại ung thư có thể biểu hiện các dấu hiệu và triệu chứng ung thư như ung thư da, cổ tử cung, vú, trực tràng và miệng, nên có thể chẩn đoán và điều trị ở giai đoạn sớm. Tuy nhiên, nhiều loại ung thư hầu như không biểu hiện dấu hiệu và triệu chứng trong quá trình tiến triển." Cũng theo PGS TS Nguyễn Nghiêm Luật, thì việc chẩn đoán ung thư cho kết quả chuẩn xác nhất cần phải dựa vào:
- Xét nghiệm máu, nước tiểu
- Chẩn đoán hình ảnh (chụp X quang, siêu âm, chụp cắt lớp vi tính, chụp cộng hưởng từ hoặc PET-CT)
- Tế bào học & nhiều phương pháp khác nữa...
Căn cứ vào các triệu chứng, bác sĩ sẽ cho làm các xét nghiệm cụ thể, rồi căn cứ vào giải phẫu để xác định cụ thể có khả năng mắc bệnh ung thư nào.
Dưới đây là các phương pháp xác định mầm ung thư sớm cho các loại ung thư phổ biến mà bạn có thể thực hiện tại các bệnh viện ở Việt Nam hiện nay:
1. Xét nghiệm máu - Chi phí: Dao động trong khoảng 20.000 - 500.000 VNĐ
Xét nghiệm máu là gì?
Đây là phương pháp tìm dấu ấn ung thư hay chính xác hơn là định lượng dấu ấn ung thư trong máu cũng có giá trị nhất định nếu biết cách sử dụng.
Xét nghiệm này thật sự hữu ích trong đánh giá tình trạng nặng, nhẹ cũng như dự đoán diễn tiến của bệnh trong quá trình điều trị.
Quy trình xét nghiệm công thức máu?
Bác sĩ sẽ lấy một lượng máu nhỏ từ cơ thể bệnh nhân đem đi xét nghiệm nhằm xác định số lượng hồng cầu, tiểu cầu, bạch cầu đồng thời tiến hành phân loại tế bào bạch cầu.
Đối với những người bình thường, tế bào máu ngoại vi không tồn tại các tế bào máu non (tế bào máu chưa trưởng thành – Juvenile cell).
Xét nghiệm máu giúp phát hiện sớm nguy cơ ung thư máu, ung thư buồng trứng, ung thư vú, dạ dày...
Xét nghiệm máu để xác định kháng nguyên CA125 - một dạng kháng nguyên ung thư 125 trong máu, và cũng có thể phát hiện sớm ung thư buồng trứng , xác định kháng nguyên CA153 để phát hiện ung thư vú, CA 199 phát hiện UT tụy, dạ dày...
Tuy nhiên, theo BS Lương Quốc Chính, BV Bạch Mai, thì xét nghiệm máu không khẳng định chắc chắn tìm ra tế bào ung thư bởi kết quả xét nghiệm có lúc cho âm tính, có lúc cho dương tính.
Cùng quan điểm này theo GS Nguyễn Sào Trung - trưởng khoa y Đại học Y dược TP.HCM, Phó Chủ tịch Hội Giải phẫu bệnh - tế bào bệnh học Việt Nam cho rằng, việc xét nghiệm máu hay nước tiểu để tìm sớm bệnh ung thư là không chắc chắn bởi hầu hết những dấu ấn ung thư đó không chỉ do tế bào ung thư mà còn có thể được sản xuất bởi những tế bào bình thường hoặc tế bào của các bệnh lành tính.
Ví dụ PSA là dấu ấn của ung thư tuyến tiền liệt, cũng có thể tăng cao ở người bị viêm tuyến tiền liệt hoặc tăng sinh lành tính của tuyến tiền liệt. Hoặc AFP cũng có ở những người bị viêm gan chứ chưa bị ung thư...
Chi phí xét nghiệm máu tại một số bệnh viện?
- Bệnh viện Medlatec: 20.000 - 150.000 VNĐ tùy loại xét nghiệm
- Viện Huyết học - Truyền máu TW: 18.000 - 500.000 VNĐ
- Bệnh viện Đa khoa Quốc tế Thu Cúc: Dao động trong khoảng 40.000 - 90.000 VNĐ
2. Phương pháp chụp PET/CT có thể phát hiện được khoảng 80% các loại ung thư - Chi phí: trên 20 triệu VNĐ
Phương pháp PET/CT là gì?
PET/CT là thiết bị y khoa hạt nhân áp dụng công nghệ kết hợp giữa máy PET và máy CT, có thể phát hiện được khoảng 80% các loại ung thư.
Đối với việc chẩn đoán và điều trị ung thư, việc ghi hình bằng PET/CT có thể giúp phát hiện ung thư giai đoạn sớm ngay sau khi cơ thể chỉ mới có sự thay đổi bệnh lý về chuyển hóa mà chưa hình thành tổn thương về mặt cấu trúc.
Đặc biệt thiết bị còn giúp tìm kiếm ở các bệnh nhân vị trí ung thư di căn, vị trí ung thư nguyên phát, giúp các bác sĩ tiên lượng và có nững phương pháp điều trị hiệu quả.
Quy trình chụp PET/CT?
Nguyên lý cơ bản của kỹ thuật chụp PET/CT là ghi lại hình ảnh chuyển hóa trong tế bào (ở mức độ phân tử, mức độ tế bào).
Sau đó hình ảnh ghi lại bằng máy PET/CT sẽ cho chúng ta thông tin về các thay đổi chuyển hóa của tế bào tổ chức (bằng máy PET), vừa xác định được vị trí chính xác của tổn thương (bằng máy CT).
Để chụp PET/CT, bệnh nhân sẽ được tiêm tĩnh mạch một liều thuốc có phóng xạ positron, là một chất dẫn xuất glucose vì các tế bào ung thư sẽ hấp thụ và chuyển hóa nhiều glucose hơn các tế bào khác.
Sau khi được tiêm thuốc có phóng xạ, cơ thể sẽ phóng ra các tua gamma và máy PET/CT sẽ tính toán từ các tua gamma này để thu nhập hình ảnh từ các tế bào khác nhau của cơ thể. Nhờ đó, những bất thường về chuyển hóa tại các tế bào sẽ được ghi nhận, ngay trước khi có sự thay đổi về cấu trúc.
Những bệnh nhân có nguy cơ cao đối với ung thư hoặc những bệnh nhân sau khi thử gen, thử máu phát hiện một số chỉ điểm về ung thư thì nên chụp PET/CT để kiểm tra.
PET/CT có thể phát hiện được khoảng 80% các loại ung thư vì việc tăng sinh hoạt động với glucose là phổ biến ở các tế bào ung thư, tuy nhiên, cũng có một số tế bào ung thư không tăng sinh hoạt động với glucose, chỉ tăng sinh hoạt động chuyển hóa chất khác như mỡ, đạm, thì có thể khó phát hiện.
TS Mai Trọng Khoa - GĐ Trung tâm Y học hạt nhân và ung bướu - BV Bạch Mai - cũng khẳng định: “PET/CT giúp phát hiện được tế bào UT ở giai đoạn sớm mức độ phân tử, mức độ tế bào; phân loại giai đoạn bệnh được chính xác, đánh giá tình trạng các cơ quan trong cơ thể.
Kỹ thuật này cũng hỗ trợ việc đánh giá hiệu quả của các phương pháp điều trị."
Chi phí chụp PET/CT tại các bệnh viện:
Tại Việt Nam, ngoài Bệnh viện Chợ Rẫy, tổ hợp máy PET/CT cũng đã được trang bị tại Bệnh viện Việt Đức, Bạch Mai, Bệnh viên Quân y 108. Trên 25-30 triệu VNĐ
3. Xét nghiệm tủy để phát hiện ung thư máu - Chi phí: Dao động từ 500.000 VNĐ - 1.000.000 VNĐ
Xét nghiệm tủy là gì?
Đây là phương pháp được áp dụng để xác định chính xác hơn khả năng mắc ung thư máu của bệnh nhân.
Theo phương pháp này, các chuyên gia sẽ tiến hành chọc tủy và đem đi xét nghiệm để phân loại và xác định các loại tế bào máu trong tủy.
Nếu lượng Junvenile cell trong máu tăng cao, vượt quá 5% hoặc thậm chí có thể hơn 30% thì có thể xác định bệnh nhân bị ung thư máu.
Quy trình xét nghiệm tủy?
Xét nghiệm tủy có nhiều phương pháp để xác định các dạng ung thư máu, bao gồm: Xét nghiệm Immunophenotyping; Xét nghiệm tế bào di truyền; Xét nghiệm dịch não tủy.
+ Xét nghiệm Immunophenotyping: Tiến hành chọc khoảng 2ml tủy sau đó sử dụng “kháng thể đơn dòng” để xác định và phân loại ung thư máu.
+ Xét nghiệm tế bào di truyền: Lấy khoảng 2ml tủy, mục đích của phương pháp này dùng để xem xét bản chất tế bào máu và nhiễm sắc thể có biến đổi bất thường không.
+ Xét nghiệm dịch não tủy: Lấy một lượng dịch não tủy từ cột sống thắt lưng để tiến hành kiểm tra hệ thần kinh trung ương có bị ảnh hưởng không (hệ thần kinh trung ương thông thường là não và tủy sống).
Chí phí xét nghiệm tủy tại một số bệnh viện:
- Bệnh viện Huyết học - Truyền máu TW: Chọc hút tủy khoảng 70.000 VNĐ; Thủ thuật chọc hút tủy làm tủy đồ bao gồm cả kim chọc hút tủy làm nhiều lần khoảng 470.000 VNĐ. Xác định gen bệnh máu ác tính: 800.000 VNĐ
4. Xét nghiệm tế bào cổ tử cung ( Pap smear - xét nghiệm pap) - Chi phí: Dao động từ 100.000 VNĐ - 1.800.000 VNĐ
Xét nghiệm Pap là gì?
Xét nghiệm Pap dùng để phát hiện tế bào tiền ung thư trước khi chúng có thể chuyển thành ung thư xâm lấn. Nếu tế bào tiền ung thư được tìm thấy, có thể tiến hành điều trị và ngăn chặn trước khi nó bắt đầu ung thư.
Quy trình thực hiện?
Xét nghiệm pap có thể làm theo 2 cách:
- Cách 1: Mẫu tế bào cổ tử cung được lấy trực tiếp từ cổ tử cung và phết lên lam kinh, sau đó được gửi tới phòng xét nghiệm để xử lý và đọc kết quả dưới kính hiển vi.
Hạn chế: Các tế bào khi phết lên lam thường bị xếp chồng lên nhau, làm cho khó có thể quan sát các tế bào ở lớp dưới.
Do không được lọc nên tế bào cổ tử cung có thể lẫn những tế bào bạch cầu, chất nhầy, nấm hoặc tạp khuẩn do viêm nhiễm, từ đó kết quả cũng khó đảm bảo độ chính xác cao. Hơn nữa, do được phết trực tiếp lên lam kinh nên tế bào có thể bị khô, khi bị khô sẽ khó đánh giá được chính xác.
- Cách 2: Mẫu tế bào lấy từ cổ tử cung cũng có thể được đưa vào lọ có chứa chất bảo quản đặc biệt chứ không phết lên lam kinh.
Lọ có chứa các tế bào và chất bảo quản được gửi đến phòng xét nghiệm.
Sau đó kỹ thuật viên sử dụng các dụng cụ và dung dịch đặc biệt để ly giải các tạp chất (máu, tế bào viêm và dịch nhầy) sau đó tế bào tinh khiết đã qua xử lý được phết lên lam kính, nhuộm và quan sát dưới kính hiển vi.
Phương pháp này được gọi là kỹ thuật tế bào nhúng dịch hoặc xét nghiệm Pap nhúng dịch (Liquid-based cytology).
Cách này có ưu điểm hơn ở chỗ, chất nhờn, vi khuẩn, nấm và các tế bào viêm trong mẫu xét nghiệm... đã được loại bỏ nên các tế bào cổ tử cung sạch hơn, được trải đồng đều hơn trên lam kính, không bị nhanh khô nên cho kết quả xét nghiệm chính xác cao hơn.
Kỹ thuật này cũng có nhiều khả năng phát hiện sự biến đổi của tế bào không phải do tổn thương tiền ung thư, nên cũng không cần kiểm tra lại như Pap truyền thống.
Chi phí xét nghiệm tế bào cổ tử cung ở một số bệnh viện:
- Bệnh viện Ung bướu: Gói khám phát hiện sớm ung thư cổ tử cung: 1.050.000 VNĐ- 1.800.000 VNĐ
5. Chụp nhũ ảnh tuyến vú cho phụ nữ trên 35 - 40 tuổi - Chi phí: từ 150.000 VNĐ - 2.200.000 VNĐ
Chụp nhũ ảnh tuyến vũ là gì?
Nhũ ảnh là kỹ thuật chụp X quang đặc biệt dành cho tuyến vú thường được dùng trong hỗ trợ chẩn đoán các bệnh lý tuyến vú ở phụ nữ.
Phương pháp này giúp phát hiện các bất thường ở các ống tuyến vú, nơi xuất phát của 95% các tế bào ung thư vú. Chụp nhũ ảnh kết hợp với siêu âm sẽ giúp nhận ra ngay các nang tuyến vú bất thường.
Hiện nay, chụp nhũ ảnh được coi là một trong những phương pháp quan trọng để tầm soát và chẩn đoán sớm ung thư vú.
Phương pháp này thường được chỉ định ở những phụ nữ không có triệu chứng gì ở vú nhằm mục đích phát hiện ung thư vú ở giai đoạn sớm, do đó nhũ ảnh tầm soát thường chỉ chỉ định ở những phụ nữ trên 35 – 40 tuổi và định kỳ chụp nhũ ảnh mỗi 1- 2 năm/lần.
Quy trình chụp nhũ ảnh?
- Bệnh nhân sẽ ngồi hoặc đứng trước máy chụp
- Đặt vú cần chụp lên một mặt phẳng
- Sau đó sẽ có một tấm plastic đè lên bên trên vú để ép vú.
Việc ép vú nhằm dàn mỏng tuyến vú để dễ dàng quan sát được mô tuyến vú, ép giữ cho vú cố định sẽ hạn chế nhiễu ảnh và khi ép dẹp vú cũng hạn chế rất nhiều liều tia X.
Vì không có một tư thế nào có thể chụp hết được toàn bộ tuyến vú do đó sẽ có nhiều tư thế để chụp nhũ ảnh để lấy được hình ảnh đầy đủ của tuyến vú.
Ở phụ nữ chưa mãn kinh chụp nhũ ảnh nên được thực hiện vào thời điểm 1 tuần sau khi dứt kinh để có thể dễ dàng ghi lại hình ảnh do nồng độ estrogen trong máu giảm xuống, tuyến vú bớt giữ nước và bớt căng hơn.
Chi phí chụp nhũ ảnh tuyến vú ở một số bệnh viện:
- Bệnh viện Ung bướu: Gói khám phát hiện sớm ung thư vú: 1.130.000-1500000 VNĐ
- Bệnh viện K: Chụp X-quang 2 vú: 220.000 VNĐ
- Không tiêm thuốc: 1.700.000 VNĐ; Siêu âm vú tổng quát: 30.000 VNĐ; Sinh thiết vú: 100.000 VNĐ.
6. Nội soi đại trực tràng - Cần tiến hành cho tất cả mọi người ở lứa tuổi dưới 50 - Chi phí: từ 350.000 VNĐ - hơn 5.000.000 VNĐ
Theo BS.TS. Vũ Trường Khanh - Phó trưởng khoa Tiêu Hóa bệnh viện Bạch Mai, ung thư đại trực tràng là một trong những ung thư đường tiêu hóa có tiên lượng tốt, tuy nhiên, nếu được phát hiện muộn thì cũng giống như tất cả các loại ung thư khác, khả năng điều trị ít hiệu quả.
Để phát hiện sớm từ giai đoạn đầu tiên nên nội soi đại tràng.
Phần lớn ung thư đại trực tràng xuất hiện ở những người trên 50 tuổi. Chính vì vậy cần tiến hành soi đại tràng cho tất cả mọi người ở lứa tuổi dưới 50, kể cả những người không có triệu chứng.
Để phòng tránh được ung thư đại tràng thì phương pháp tốt nhất là phải nội soi đại tràng toàn bộ.
Quy trình nội soi đại trực tràng?
Dùng ống nội soi hình ảnh sẽ dễ dàng nhìn thấy rõ, đồng thời cùng với nội soi còn có thể làm sinh thiết kiểm tra tổ chức, tế bào, xác định được tính chất bệnh, định vị chính xác nơi phát bệnh… mức độ chính xác trong chẩn đoán sẽ càng cao.
Ống nội soi có thể giúp ta quan sát trực tiếp toàn bộ bên trong đại tràng, nếu có polip trong đại tràng cần phải cắt bỏ thì cũng có thể dùng dao điện đi kèm ống nội soi để đốt trực tiếp loại bỏ polip ngay được.
Trên bàn mổ, ống nội soi có tác dụng giúp bác sỹ kiểm tra được tình trạng bệnh trong một khoang ruột nên không bị bỏ sót điểm cần mổ.
Chi phí nội soi đại tràng tại một số bệnh viện:
- Bệnh viện Đại học Y dược TP.Hồ Chí Minh: 900.000 VNĐ (nội soi thường) và 2.800.000 VNĐ (nội soi có sử dụng thuốc gây mê)
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét